Region janowsko-biłgorajski uznawany jest przez badaczy za jeden z najciekawszych zakątków etnograficznych Polski. Oprócz bogactwa archaicznych pieśni, zwyczajów, mnogości artystów śpiewaków, instrumentalistów, zespołów i kapel ludowych znany jest również z wykonywania tradycyjnego rękodzieła i rzemiosła ludowego.
Do niedawna wyrabiano tutaj piękne malowane skrzynie wianne (Krzemień, Frampol, Biłgoraj), do dziś w Łążku Garncarskim wykonywana jest tradycyjna ceramika zaliczana do najpiękniej zdobionych wyrobów garncarskich w Polsce, drewniane łuby wykorzystywane do produkcji tradycyjnych sit (okolice Biłgoraja), a także plastyka obrzędowa – pisanki batikowe, kwiaty z bibuły, etc.
Niezwykle ciekawą gałęzią rzemiosła ludowego tego rejonu jest plecionkarstwo m.in. wykonywane przez Aleksandra Bielaka koszyki z korzenia sosny. Nadmienić należy iż w regionie tym znajdują się jedne z największych kompleksów leśnych w Polsce (Lasy Janowskie, Puszcza Solska), w których dominującym drzewem jest sosna. Uprawiana przez pana Aleksandra Bielaka twórczość ściśle związana jest z przyrodą. Obecnie wykonywanie koszyków z korzenia sosny jest unikatowym rzemiosłem nie tylko w regionie ale i w skali całego kraju.
Realizowany przez Aleksandra Bielaka (Mistrz) i Krzysztofa Butryna (Uczeń) od lipca do grudnia 2022 roku projekt stypendialny Narodowego Instytutu Kultury i Dziedzictwa Wsi pt. „Kobiałki – kosze z korzenia sosny” ma na celu podtrzymanie oraz zachowanie od zapomnienia zanikającej umiejętności wytwarzania koszy z korzenia sosny.
Aleksander Bielak jest skarbnicą wiedzy jeśli chodzi o dawne zwyczaje i tradycje ludowe. Jest Mistrzem w swoim fachu – wyplatania nauczył się sam, będąc małym chłopcem, zmusiła go do tego sytuacja życiowa. Jego wiedza, doświadczenie i umiejętności w pozyskiwania materiału, jego obróbki jak i samego wyplatania są nieocenione. Możliwość cyklicznych i systematycznych spotkań (lipiec-grudzień 2022) pozwoliła Uczniowi poznać tradycyjne techniki wyplatania oraz przyswoić nowe umiejętności rękodzielnicze. Oprócz podstawowej wiedzy niezbędnej do wyplatania koszyków, Uczeń poznał różne „patenty”, które ułatwiają pracę. Dzięki stypendium Krzysztof Butryn nauczył się samemu pozyskiwać materiał (korzenie sosny) jak również wykonał własnoręcznie proste narzędzia służące do obróbki materiału.
28 grudnia 2022 roku w Gminnym Ośrodku Kultury w Kocudzy odbyło się podsumowanie projektu. Na program składała się m.in.: prezentacja sylwetki mistrza i ucznia, pokaz zdjęć oraz wystawa prac powstałych w ramach projektu stypendialnego.
Działania i etapy realizacji projektu stypendialnego
lipiec-grudzień
- zapoznanie się z warsztatem i narzędziami niezbędnymi do wykonywania koszyków (m.in. noże, drut, obcęgi, narzędzia do wydobywania i czyszczenia korzeni sosny)
- pozyskiwanie materiału (wybór odpowiedniego miejsca, prezentacja technik wydobywania korzeni sosny
- przygotowanie materiału, a także jego obróbka i sortowanie: przycinanie, struganie, czyszczenie oraz dzielenie korzenia.
- tworzenie konstrukcji koszyka z gałązek świerka tzw. kółeczka (wyginanie, formowanie, spinanie i łączenie)
- nauka podstawowego splotu i wyplatanie
grudzień
- spotkanie podsumowujące projekt stypendialny
Aleksander Bielak
Urodził się w 1935 roku z Zdzisławicach gdzie mieszka do dziś. Wyplataniem koszy zajmuje się od 10 roku życia (z małymi przerwami) do dnia dzisiejszego. Jest samoukiem. Do wytwarzania koszyków zmusiła go trudna sytuacja życiowa. Ojciec w czasie wojny został wywieziony do Niemiec. Jego i braci wychowywała samotnie matka, dlatego od najmłodszych lat zmuszeni byli do pomocy w gospodarstwie i prac zarobkowych. Jak wspomina „po zakończeniu wojny była straszna bieda. Niczego nie było, a trzeba było za coś żyć. […] Wyplatać zacząłem sam z siebie przyglądając się staremu koszykowi, który zachował się w naszym domu. I tak to się zaczęło”. Do opanowania techniki wyplatania musiał dojść sam. Przez wiele lat swoje wyroby w niezliczonych ilościach sprzedawał na okolicznych jarmarkach i targach m.in. we Frampolu, Goraju i Janowie Lubelskim zarabiając w ten sposób na życie. „Jednej zimy zrobiłem dużo tych koszyków. Mama z bratem pojechali na targ i sprzedali wszystko. Za to miałem ubranie i mamie parę groszy dałem”. Po kilku latach poznał innego plecionkarza z sąsiedniej wioski, który potwierdził jego kunszt wykonawczy. Po założeniu rodziny na pewien czas porzucił plecionkarstwo podejmując inne prace zarobkowe m.in. „w melioracji”. Pan Aleksander ma również zdolności artystyczne. Jest doskonałym tancerzem ludowym (jako jeden z nielicznych pamięta jak dawniej tańczono polkę trzęsionkę), przez wiele lat chodził po kolędzie z Herodami wcielając się w postać Marszałka, występował również jako aktor-amator w zespole obrzędowym z Kocudzy. Jest również członkiem zespołu Borowiacy, z którym śpiewa dawne pieśni zapamiętane jeszcze w dzieciństwie.
Krzysztof Butryn
Muzykant-samouk, animator kultury, etnolog i folklorysta, pasjonat i badacz dawnych tradycji regionu janowskiego i Roztocza Zachodniego z którego się wywodzi. Od najmłodszych lat ma styczność z kulturą ludową regionu. Muzyki tradycyjnej uczył się w domu (od ojca) oraz u najwybitniejszych skrzypków w regionie. Gra na suce biłgorajskiej, skrzypcach, basach i bębenku obręczowym. Podejmował próby budowy instrumentów ludowych (bębenki sitkowe), wykonuje trąbki z kory wierzbowej oraz proste drewniane gwizdki.
Dokumentacja fotograficzna
O projekcie w mediach
https://dzwolaok.pl/spotkanie-z-muzyka-i-rekodzielem/
Partnerzy
Gminna Biblioteka Publiczna i Ośrodek Kultury w Dzwoli
Fundacja Stara Droga
Zrealizowano w ramach Stypendium Narodowego Instytutu Kultury i Dziedzictwa Wsi